Adriaans levensloop

Adriaan groeide op in het huis op de hoek van de Oudegracht en de Brandstraat. Hij kwam uit een gegoede famillie van timmerlieden en aannemers. Het is aannemelijk dat Adriaan in Zwolle de stadsschool bezocht en daar in aanraking kwam met het gedachtengoed van de Moderne Devotie. Dit was een religieuze stroming die terug wilde naar de essentie van het christelijke geloof; een sobere levensstijl en persoonlijke toewijding aan God. Van de Moderne Devotie zijn Geert Grote en Thomas a Kempis de meest bekende verkondigers.

Adriaan studeerde theologie in Leuven, promoveerde, en werd daar in 1515 tot rector benoemd. Het meest bepalende moment in Adriaans´ levensloop was misschien wel dat hij aangesteld werd als leermeester van de 7 jaar oude Karel. Dit was de latere keizer Karel V die over een groot deel van Europa en Zuid-Amerika zou regeren. Mede door de goede band met Karel V werd Adriaan bisschop, kardinaal en tenslotte paus in Rome.

Het Vaticaan

De pauselijke verkiezing in januari 1522, verliep verre van vlekkeloos. De kardinalen in conclaaf waren sterk verdeeld en de vruchteloze onderhandelingen vermoeiden allen die daar aanwezig waren. Na tien stemrondes was er nog steeds geen kandidaat die een tweederde meerderheid achter zich had staan. Tijdens deze uitzichtloze patstelling kwam op 9 januari de naam van de afwezige Kardinaal Adriaan als potentiële kandidaat naar voren. “Just to waste the morning,(...)” memoreert de Italiaanse staatsman Guicciardini over dit moment. Als bij toeval ontstond er die morgen een onverklaarbare groepsgeest in het conclaaf, en werd de onbekende Adriaan van Utrecht verkozen tot de nieuwe Paus. Het was een uitslag die ook alle aanwezigen verbaasde en daarom werd het voorval maar geïnterpreteerd als een soort van goddelijke interventie.

Beeldvorming

Staand voor het bronzen beeld op de Pausdam, is het bijna onvoorstelbaar voor welk een uitdaging de in zichzelf gekeerde man in monnikspij stond. Het beeld van Dijkstra op de Pausdam lijkt echter vooral de innerlijke leefwereld van Adriaan lijkt te weerspiegelen. Ingetogen, kalm en contemplatief. Opvallend is dat er in Spanje een ander standbeeld van Adriaan staat. Eéntje waar hij juist is afgebeeld als een daadkrachtige leider. Twee kanten van dezelfde man waartussen een bepaalde spanning voelbaar is.

Deze dualiteit is ook terug te zien in het oordeel dat schrijvers over Adriaan hebben. Twan Geurts schreef het boek ´De Nederlandse Paus´, waarin Adriaan naar voren komt als toegewijd hervormer, trouw aan zijn geloof. Een kritische denker in lijn met het gedachtegoed van de Moderne Devotie. Zo luidde ten tijde van de Spaanse veroveringstochten, zijn advies om het geloof van inheemse stammen in Zuid-Amerika te respecteren. Bovendien was Adriaan de eerste die een pauselijk Mea Culpa uitsprak. Daarbij leek hij een toonbeeld van zelfreflectie: ¨Wij weten dat er in deze Heilige Stoel al gedurende enkele jaren veel verwerpelijk is geweest (…) En het is geen wonder dat de ziekte van het hoofd af naar de ledematen, van de pausen naar de andere, lagere geestelijken is afgegleden,...¨ Adriaans doel was de kerk bijeen te houden en deze van binnenuit te hervormen.

Daarentegen oordeelt Ewald Vanvugt, auteur van het boek ´Roofstaat´, bikkelhard over Adriaan en noemt hem misschien wel ´de grootste schurk van Nederland.´ Adriaan stond aan het hoofd van een door-en-door corrupte kerk. Het was een organisatie waar geprofiteerd werd van maatschappelijk zwakkeren. Een instituut waar alles draaide om macht, roem en geld. Adriaan was grootinquisiteur en eindverantwoordelijke van een organisatie die ketters vervolgde. Nog niet op zeer omvangrijke schaal, maar de basis werd in die periode gelegd. Toen Adriaan bestuurder was van enkele Spaanse regio´s, kondigde hij een banvloek af op de geschriften van Luther. Het bezit ervan, lezen en het verspreiden van onwelgevallige geschriften werd verboden; protestantse literatuur moest in het openbaar verbrand worden. Toen Adriaan in 1523 paus was, werden de eerste protestantse monniken in West-Europa op de brandstapel gezet. Daarnaast vaardigde hij wetten uit die de heksenvervolging een nieuwe impuls gaven. Gruwelijke gebeurtenissen die later massaal navolging zouden krijgen.

Perspectief

Anno Dijkstra plaatste het standbeeld van Paus Adriaan op een stevige sokkel. Hij zag de paus als ´iemand die streed met fundamentele krachten´. Tegelijkertijd staat het standbeeld ook op grote houten wiggen. Deze wiggen kunnen gezien worden als ´spreekwoordelijke aanhalingstekens´. Ze verwijzen naar het huidige ´standbeeld-debat´ en werpen de vraag op wanneer we iemand met een standbeeld zouden moeten vereeuwigen?

De vraag wat het ´goede doen´ is, was ook een thema waar Adriaan mee leek te worstelen. In brieven schreef hij regelmatig dat hij liever proost in Utrecht was geworden, en dat hij het pausschap als een zware last zag. Lang duurde zijn heerschappij echter niet. Na anderhalf jaar Paus te zijn geweest stierf hij in Rome. Het opschrift bij het graf van Adriaan luidt ´Ach wee, wat maakt het toch veel uit in welke tijd de deugd van zelfs de beste man valt!´

Als we één ding van Adriaans levensverhaal kunnen leren dan is het wel dat we in het leven voor complexe uitdagingen komen te staan. Adriaan werd geconfronteerd met een wereld die in brand stond. Een wereld vol verandering en conflicten. Er was de dreiging van een inval uit het oosten. De kerk was een corrupt bestuursapparaat. Met regelmaat werden samenleving geteisterd door pestuitbraken. Het was de tijd waarin de feodale samenleving veranderde in een burgerlijke maatschappij. De boekdrukkunst en moderne wetenschap waren motor van grote maatschappelijke veranderingen en polarisatie. In die wereld werd er op Adriaan een beroep gedaan. En ik denk dat de vraag niet moet zijn of we Adriaan wel of niet moeten vereren, maar wat we van deze man juist kunnen leren.

Bronnen:

Twan Geurts(2017) - De Nederlandse Paus

Barbara Tuchman (1985) - The March of the Folly

Ewald Vanvugt (2015) - Roofstaat

Anno Dijkstra over zijn ontwerp

Lees ook mijn blog: 2000 jaar Utrecht in 2 minuten