Toen ik zes jaar was, werd de televisieserie ‘Het Wassende Water’ uitgezonden. De dreiging die van het stijgende waterpeil uitging, heeft een diepe indruk op mij gemaakt. Sindsdien heb ik altijd een bepaald ontzag voor dijken en rivieren (en waarschijnlijk een latente angst voor dijkdoorbraken). Gelukkig heb ik nu een vriend die ingenieur is en dijken bouwt. Hij verzekert mij met regelmaat dat alles hier heel veilig is.

De oorsprong van de Rijn

De Lek is een aftakking van de Rijn. Deze ontspringt hoog in de Zwitserse bergen uit gletsjerwater. Met zijn lengte van 1232 kilometer is de Rijn een van de langste rivieren van het continent. De naam zelf draagt de betekenis van 'stroming', als in de filosofische uitspraak van Heraclitus 'Panta Rhei', wat 'alles stroomt' betekent.

Bij zijn aankomst in Nederland vertakt de Rijn zich in verschillende stromen, waaronder de Waal, de IJssel en de Neder-Rijn. Die laatste gaat uiteindelijk bij Wijk bij Duurstede over in de Lek, een belangrijke waterweg in de Nederlandse Rijndelta.

Dijken en dammen

Al in de elfde eeuw begonnen mensen langs de oevers van de Lek dijken te bouwen om zich te beschermen tegen de dreiging van overstromingen. Deze dijken werden gebouwd op oeverwallen, en waren essentieel voor het behoud van land en gemeenschappen.

Door ook dammen te bouwen in zijrivieren van de Lek, zoals de Kromme Rijn en Hollandsche IJssel, kon men meer land ontginnen. Bovendien maakte het deze waterstromen beter beheersbaar. Door de dam in de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede (1122), werd ontginning van het Krommerijngebied mogelijk. De bouw van de IJsseldam in 1285 (nabij Vreeswijk), beschermde graafschap Holland tegen overstromingen van de Hollandsche IJssel.

Dijkdoorbraken

Ondanks de aanleg van steeds meer en sterkere dijken, werden gemeenschappen langs de Lek geconfronteerd met de verwoestende kracht van dijkdoorbraken. Op 1 januari 1624 brak de Lekdijk bij Tull en 't Waal, waardoor het water zich uitstrekte tot aan de binnenstad van Amsterdam. In 1747 veroorzaakte een dijkdoorbraak bij Wijk bij Duurstede grote overstromingen in het Krommerijngebied, waarbij het water tot aan de singel van Utrecht reikte.

Dijkbeheer door samenwerken

Waterschappen en democratie

De taak van het dijkbeheer werd al sinds 1255 ondergebracht bij heemraden of waterschappen. Het waren de eerste democratische instituties in Nederland. Binnen een waterschap was het belangrijk om op een constructieve manier met elkaar te discussiëren, standpunten en belangen af te wegen, en doordachte en aanvaardbare besluiten te nemen. Het poldermodel in zijn puurste vorm eigenlijk. Twee eeuwen geleden waren er wel 3500 verschillende waterschappen, tegenwoordig nog maar 21.

Een obligatie van 400 jaar

Onderhoud van de dijk werd uit de opbrengst van het gemeenschappelijke land betaald. Voor ingrijpende dijkverbeteringen waren echter grote sommen geld nodig. Met hulp van de Waterschapsbank werd er internationaal naar geldverstrekkers gezocht. De afgesloten leningen waren obligaties waar jaarlijks rente over word betaald.

Na de dijkdoorbraak bij Tull en 't Waal in 1624, moest het gat in de dijk gedicht worden. Om de kosten te dekken, heeft het Hoogheemraadschap van den Lekdijk Bovendams toendertijd een obligatie uitgegeven. Het is een obligatie zonder einddatum en hiermee de oudste ter wereld.

Tot begin jaren '70 werd er door het waterschap nog jaarlijks ongeveer 15 euro (contant) uitgekeerd. Daarna is het innen gestopt, omdat de rentebaten niet opwogen tegen de reiskosten die de Amerikaanse eigenaar maakte. Bij een veiling in het jaar 2000 heeft  de obligatie 47.000 dollar opgeleverd en is nu in bezit van de New York Stock Exchange.

De dijk in onze taal

Het woord ‘dijk’ is één van de oudste woorden in de Nederlandse taal. We komen het tegen in verschillende uitdrukkingen, bijvoorbeeld; Een dijk van een vent! of, Dat zet geen zoden aan de dijk.

Tegenwoordig verwijst een dijk altijd naar een soort aarden wal, maar vroeger kon een ‘dijc’ ook een sloot of poel zijn. Het woord stamt af van een Germaanse werkwoord voor graven of spitten, waar ook het Engelse ‘ditch’ en ‘to dig’ van zijn afgeleid. Deze interessante paradox, verklaart de letterkundige Ton den Boon als volgt: "De bedoelde handeling (graven) pleegt het aardoppervlak altijd in twee opzichten te veranderen: er ontstaat een uitgraving én een ophoping. In onze taal heeft dijk alleen die laatste betekenis overgehouden."

Gedicht: Het Gelijk van de Dijk

Ik bescherm, begrens, en ik bemin,

Een drieste stroom, Gods levenszin.

Ik doe wat men van mij verwacht,

Bewaken tijdens dag en nacht.

Een levenswerk van land en macht,

Symbool van volk dat mij bedacht.

Ik ben en hoor, bij water en mens,

Geef richting en ruimte, aan stroming en wens.

Maar mocht een massa mij verslaan,

De druk te groot om te weerstaan.

Weet dat ik tot het eind niet wijk,

Trouw en sterk, tot ik bezwijk.

Bronnen:

Utrechtse Dijken langs Neder-Rijn en Lek - H. Boer e.a. (2001)

Een dijk kon vroeger ook een sloot zijn - Column van Ton den Boom (Trouw 2017)